Chùa Phúc Lâm toạ lạc trên một khu đất cao, rộng, thoáng đãng và bằng phẳng dưới chân núi, chùa dựng theo hướng Tây - Nam, mặt tiền nhìn ra cánh đồng bản Nà Tông, xa hơn nữa là các dãy núi trùng điệp, mây trắng bao phủ quanh năm gắn liền với huyền thoại 99 ngọn núi cùng “đàn Phượng Hoàng đi tìm đất làm kinh đô”. Bên cạnh là núi Cô Tiên với dáng vẻ kì bí, kì ảo. Ngọn núi ở phía sau chùa Phúc Lâm cao sừng sững, người dân trong vùng vẫn quen gọi là ngọn núi cổ Rùa gắn với sự tích “Chiếc cầu da” càng làm cho quần thể ngôi chùa và thung lũng Thượng Lâm thêm màu huyện thoại.

Chùa Phúc Lâm hay còn gọi là (Phúc Lâm Cổ Tự).

Chùa Phúc Lâm có tên đầy đủ là “Phúc Lâm Cổ Tự” (có nghĩa là ban phúc lành cho núi rừng) tọa lạc trên một gò đất cao, rộng và bằng phẳng, quay theo hướng Tây Nam nhìn ra cánh đồng bản Nà Tông. Phía xa hơn nữa là những dãy núi Thượng Lâm trùng điệp, mây trắng bao phủ quanh năm. Thượng Lâm là một trong những thắng cảnh nổi tiếng của huyện Lâm Bình. Nơi đây được bao bọc bởi những dãy núi đá, Thượng Lâm được ví như một “vườn treo Babilon” tại huyện Lâm Bình.

Quang cảnh thôn Nà Tông, xã Thượng Lâm (Lâm Bình).

Trải qua bao thế hệ, những người cao niên tại Thượng Lâm – Lâm Bình thường kể cho con cháu về truyền thuyết phượng hoàng về làm tổ trên vùng đất mình sinh sống. Theo truyền thuyết kể rằng, vùng đất này là nơi giao hòa giữa trời và đất, địa khí phong thủy, hữu tình. Vào một ngày kia người dân trong vùng chợt nhìn thấy một đàn phượng hoàng bay về, mỗi con đậu trên một ngọn núi để làm tổ. Nhưng chỉ có 99 ngọn núi đủ để 99 con đậu, còn một con bay lượn đi, lượn lại không tìm thấy chỗ đậu bèn vỗ cánh bay đi. Vậy là, cả đàn lại bay theo con chim đó, để lại dấu tích 99 ngọn núi với hình dáng chim phượng hoàng, mỗi ngọn núi một thế đứng khác nhau tạo thành quần thể núi đá sinh động bao quanh lòng chảo Thượng Lâm trù phú. Ngọn núi ở phía sau chùa Phúc Lâm cao sừng sững, người dân trong vùng vẫn quen gọi là ngọn núi cổ Rùa gắn với sự tích “Chiếc cầu da” ở nơi “Sơn kỳ, thuỷ tú” càng làm cho quần thể ngôi chùa và thung lũng Thượng Lâm thêm màu huyền thoại.

Theo nghiên cứu, ngôi chùa cổ xưa kia được làm chủ yếu bằng gỗ, khá phổ biến ở những ngôi chùa làng vùng Trung du Bắc bộ. Khuôn viên chùa nằm trên gò đất rộng khoảng 600m2. Chùa Phúc Lâm ngoài thờ phật còn thờ các vị thần bản địa, gắn bó trực tiếp với cuộc sống thường ngày của bà con nơi đây. Đây cũng là nét sinh hoạt tín ngưỡng độc đáo của ngôi chùa ở vùng cao.

Đá kê cột là những phiến đá tự nhiên được gia công, chế tác theo những hình dạng khác nhau để kê cột. 

Tại chùa Phúc Lâm đã phát hiện tổ hợp các mảnh tháp đất nung gồm: mái tháp, thân tháp, đế tháp và các mảng phù điêu trang trí kiến trúc với các chủ đề như: rồng, chim phượng hoàng, mảnh tháp có trang trí hình cánh sen cách điệu ở đế tháp. Các mảng phù điêu hình rồng mang đặc trưng tranh rồng thời Trần như: bờm chải ngược uốn cong hướng lên trên đỉnh đầu, mắt mở to, chân có 3 móng vuốt... các hiện vật được tạo dáng hình khoẻ khoắn, đường nét điêu khắc rõ ràng.

Các hiện vật còn được lưu giữ tại chùa.

Các hiện vật còn được lưu giữ tại chùa như: Mảng trang trí vật liệu kiến trúc bằng đất nung, bình đồ kiến  trúc của ngôi chùa, các mảng tháp đất nung cùng hệ thống tượng thờ… đã chứng minh chùa Phúc Lâm ra đời trong khoảng thời gian giữa thế kỷ XIII và XIV (dưới thời Trần) theo những phế tích còn lại cho thấy: Toà tiền đường có kích thước là 15m x 6m, đây là nơi để nhân dân địa phương tới hành lễ vào các ngày rằm và mùng một hàng tháng. Đặc biệt trên nền của ngôi chùa xưa đã phát hiện được 14 tảng kê chân cột bằng đá xanh hình vuông, có một số tảng kê chân cột vẫn còn đặt ở vị trí khởi nguyên của nó.

Pho tượng cổ tại Chùa Phúc Lâm.

Các pho tượng ở đây mang nhiều nét đặc trưng của cư dân văn hoá vùng cao. Theo các nhà khảo cổ thì các pho tượng này có niên đại khoảng thế kỷ XIV, là một trong số ít tượng thờ ở vùng núi phía Bắc có niên đại sớm. Tượng được làm bằng gỗ, để mộc không sơn son thiếp vàng. Tượng có khuôn mặt nữ, đầu búi tóc trên đỉnh, phía dưới của tượng đã bị hư hại nhiều. Giữa gian tiền đường là nơi đặt hương án, phía sau nhang án là phật điện (Toà Tam bảo). Toà Tam bảo của chùa Phúc Lâm có bốn lớp tượng phật, bệ được làm theo kiểu giật cấp, các pho tượng đều được làm bằng gỗ, để mộc ở tư thế ngồi thiền trên toà sen; các pho tượng mang nhiều nét văn hoá của cư dân vùng cao; tượng không được chạm khắc trau chuốt, các đường nét không mềm mại nhưng rất có hồn, dáng vẻ tự nhiên (giống như tượng tạc ở nhà mồ của các đồng bào Tây Nguyên). 

Pho tượng cổ tại Chùa Phúc Lâm.

Ngoài các hiện vật mà Bảo tàng Tuyên Quang phát hiện, một số hiện vật gắn liền với dấu tích ngôi chùa cổ vẫn đang được đồng bào ở xã Thượng Lâm gìn giữ như những báu vật. Trong đó, có hơn một chục bức tượng thờ cùng các hiện vật có giá trị khác. Đây là những hiện vật đã tồn tại hàng trăm năm nay, được sáng tạo từ đôi bàn tay tài hoa của các nghệ nhân dân gian.

Năm 2009, Bộ Văn hoá, thể thao và Du lịch đã xếp hạng chùa Phúc Lâm trở thành Di tích quốc gia. Đây là niềm tự hào và cũng đặt ra cho chính quyền và nhân dân địa phương trách nhiệm trong việc gìn gữi và bảo tồn di tích văn hoá cấp Quốc gia đối với chùa Phúc Lâm. Năm 2012, UBND huyện Lâm Bình đã triển khai thực hiện dự án công trình tu bổ, phục hồi và phát huy giá trị truyền thống chùa Phúc Lâm. Theo đó, chùa được dựng bằng gỗ ở chính vị trí chính giữa toà Tam bảo của ngôi chùa xưa, kiến trúc hình chữ Nhất theo phong cách kiến trúc cổ Việt Nam. Việc tồn tại ngôi chùa Phúc Lâm qua nhiều thế kỷ, chứng tỏ rằng, dưới triều đại nhà Trần, kinh tế, văn hoá ở mảnh đất này đã rất phát triển và đã có sự giao thoa về phương diện văn hóa giữa đồng bào dân tộc Tày miền núi với các địa phương khác trong cả nước. 

Ông Cao Văn Minh - Trưởng phòng Văn hóa - Thông tin huyện Lâm Bình cho biết: Năm 2013, công trình tu bổ, phục hồi và phát huy giá trị truyền thống chùa Phúc Lâm được hoàn thiện và ngôi chùa cổ Phúc Lâm đã trở thành điểm du lịch tâm linh của người dân địa phương cũng như du khách gần xa. Hằng năm cứ vào dịp từ ngày 14 đến 15 tháng Giêng đầu năm mới nhân dân các dân tộc xã Thượng Lâm và huyện Lâm Bình cũng như du khách thập phương đã tập trung đi lễ cầu an, cầu phúc tại chùa Phúc Lâm. Chính quyền xã Thượng Lâm phối hợp với nhà chùa tổ chức Hội chùa Phúc Lâm gắn với Lễ hội Lồng tông và Ngày hội văn hóa các dân tộc. 

Theo: doingoai.tuyenquang.gov.vn